Sosyal bilimlerde, araştırmacıların ilgilendiği çoğu değişken, soyut ve doğrudan gözleme uygun olmayan değişkenler olması nedeniyle doğrudan ölçülemezler. Örneğin, tıpkı bir fizikçinin sıcaklığı ölçtüğü gibi zekâyı ölçmeniz mümkün değildir. Ölçmek istediğiniz değişkeni ölçülebilir bir şeye dönüştürmelisiniz. Bu sürece 'operasyonelleştirme' denir (Bhandari, 2020). Zekâ örneğinden devam edecek olursak, bir psikolog ve bilim insanı zekâ kavramını ölçmek için zekânın somut olarak nasıl ölçülebileceğini düşünmeli ve onu operasyonel hale getirmeli, varsa uygun bir cihaz veya yöntem kullanmalı, yoksa da ölçebilmek için uygun bir yöntem geliştirmeye çalışmalıdır. Bir bilim insanı, soyut bir kavram olan ve doğrudan ölçülemeyen zekayı ölçmek isterse, ilk adım kavramı somut ve ölçülebilir bir şeye dönüştürmesidir. Daha sonra kavram istenildiği gibi ölçüm yapılabilir hale gelmiş olur. Bugün, halihazırda bilim insanlarının kullanımına sunulan ve geçerliliği ve güvenilirliği kanıtlanmış zekâ ölçekleri vardır. Yukarıda örneklediğimiz bilim insanı, zekayı ölçmek için literatürde var olan geçerli ve güvenilir zekâ testlerini kullanabilir. Operasyonelleştirme, sosyal bilimlerde ve özellikle psikolojide araştırma yapmanın ilk ve en kritik aşamalarından biridir.
Yapı geçerliliği, çalışmadaki bağımsız ve bağımlı değişkenlerin hipotetik (varsayımlı) değişkenleri ne kadar doğru temsil edebileceğiyle ilgilidir. Bir test veya ölçeğin geçerli olduğu iddiası varsa, bu, ilgili ölçeğin hedeflenen ve istenilen değişkenlerin kesin ve doğru olarak ölçüldüğü anlamına gelir. Değişkenlerin operasyonel hale getirilmesi ve operasyonel tanımları yapı geçerliliğinin sağlanması açısından oldukça önemlidir. Örneğin, özel olarak tasarlanmış bir müdahale programının genç yetişkinler arasındaki uyuşturucu bağımlılığını azaltıp azaltmayacağını ölçmek için bir çalışma tasarlayabilirsiniz. Yapı geçerliliği, araştırmanızın gerçekten gençler arasındaki uyuşturucu bağımlılığını ölçüp ölçmediğinin bir göstergesidir. Yapı geçerliliği temel ve önemlidir, ancak iyi bilinen testlerin yapı geçerliliği psikoloji literatüründe aslında bir tartışmadır, bu nedenle bir araştırma için bir ölçüm aracı seçmek kritik bir süreçtir. Akademik yayınlar arasında ölçeğin geçerlilik ve güvenilirlik analizlerinin yapıldığı çalışmalar bulunarak incelenmeli ve ona göre bir ölçek seçimi yapılmalıdır.
Sosyal bilimlerde sık kullanılan ölçüm araçlarından biri anketlerdir. Anketlerin içeriği basitçe insanlara belirli konularda fikirlerini sormak olarak anlatılabilir. İki ana anket sorusu türü vardır: Açık uçlu sorular ve kapalı uçlu sorular. Açık uçlu sorular, katılımcının cevaplamak istediği her şekilde cevaplandırabildiği sorulardır. Verilebilecek net çizgiler veya cevap türleri yoktur, aksine cevaplar çok çeşitliliği söz konusudur. Açık uçlu sorulara bir örnek “Gelişim Üniversitesi'ndeki en iyi ders hangisidir?” sorusu olabilir. Açık uçlu soruların artıları zenginlik ve derinlik sağlamalarıdır. Ancak, bu tip soruların eksi yanı ise cevapların kodlanmasının ve karşılaştırılmasının oldukça zor olmasıdır. Diğer ana anket sorusu tipi ise kapalı uçlu sorulardır. Bu soru tipinin de iki alt tipi bulunur: Zorunlu-seçmeli sorular ve likert ölçekli derecelendirme soruları. Zorunlu-seçmeli soru tipinde, araştırmacı her soru için bazı spesifik ve kesin cevaplar belirler ve yanıt veren kişi yalnızca ölçeği hazırlayan tarafından önceden belirlenmiş cevaplar arasından seçim yapabilir. Örneğin, “Gelişim Üniversitesi'ndeki en iyi ders hangisidir? A) Gelişim Psikolojisi, B) İşletmeye Giriş, C) İleri İngilizce, D) Hukukun Temelleri ”. Zorunlu seçimli bir sorunun iyi tarafı, kodlamanın ve analiz etmenin son derece kolay olmasıdır, ancak bunun dezavantajı ise cevaplara ilişkin tüm alternatiflerin seçenekler arasında olmaması ihtimalidir. Son olarak, likert tarzı derecelendirme soruları psikoloji alanında sıklıkla kullanılmaktadır. Cevaplama yöntemi, katılımcıların fikirlerini derecelendirebilecekleri bir ölçeğe dayanmaktadır. Örneğin;
"Kadınlar, erkeklerden daha fazla sakız çiğner."
1 2 3 4 5
Kesinlikle Biraz Ne Katılıyorum Biraz Kesinlikle
Katılmıyorum Katılmıyorum Ne Katılmıyorum Katılıyorum Katılmıyorum
Likert ölçekli derecelendirme sorularını kullanmanın olumlu yanı, kodlanmalarına gerek olmamasıdır çünkü katılımcılar zaten kendi fikirlerini bir ölçekte derecelendirmektedirler. Bununla birlikte, bu tür bir ölçüm kullanmanın bazı olumsuz yönleri de vardır. Örneğin, katılımcılar, verileri istenmeyen bir şekilde etkileyecek sosyal olarak istenilmeye dayanan cevapları vermeye daha yatkın olabilir veya katılımcılar soruları düşünmeden cevaplayabilir veya soruyu ifade ederek yanıltıcı olabilir.
Araştırma Görevlisi Dilara Nihal Çarıkçı
Psikoloji Bölümü
KAYNAKÇA
Bhandari, P. (2020, June 26). Operationalization: A guide with examples, pros and cons. Retrieved April 28, 2021, from
https://www.scribbr.com/dissertation/operationalization/
