HAVACILIK PSİKOLOJİSİ: PİLOTLARIN KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ

Pilotların uçuş performanslarını belirleyen üç önemli faktörden söz edilebilir. Bunlar: beceriler (yetenekler), tutumlar (tutumlarla birlikte gelişen davranışlar) ve kişilik faktörleridir (Chidester ve ark. 1991). Her ne kadar pilotların performansını artırmada sahip olmaları gereken beceriler, sergilemeleri gereken tutum ve davranışlar üzerine birçok öneri sunulmuş olsa da, yetkin bir pilot olabilmek için nasıl bir kişilik özelliklerine sahip olunması gerektiği konusu pilot eğitimlerinde yeterince ön planda tutulmamaktadır. Bu durumdan yola çıkarak pilot kişiliği üzerine derin araştırmalar yapan Chidester ve arkadaşları (1991), pilotların kişilik yapısında ön plana çıkan iki temel boyut belirlemişlerdir. Başarı ve hedef arama (başarı motivasyonu elde etme) ile ilgili araçsal (kişinin amaç düzeyini ifade eder) özellikler (instrumental traits) ve kişiler arası davranışlar, duyarlılık ve yönelimlilik ile ilgili dışavurumcu özellikler (expressive traits). Bu bulgulara göre, pilotların bir amaca ve başarıya yönelik yüksek motivasyona sahip olmalarıyla birlikte, kişiler arası ilişkilerinde sıcak ve duyarlı olmalarının sahip olmaları gereken belirgin kişilik özellikleri arasında olduğu vurgulanabilir. Shinar (1995) ise, pilotların başarısı üzerinde etkili olan üç kişilik özelliğinden ihtiyaçlar bazında bahsetmiştir. Bunların ilki pilotların yüksek başarı ihtiyacıdır. Pilotlar her zaman yapabildiklerinin en iyisini yaparak büyük bir başarı elde etmek isterler. İkincisi, kendilerini zorlama istekleri ve bu isteklerini karşılayabilmek için çeşitli zorluklarla yüzleşme ihtiyaçlarıdır. Pilotlar başarılarını kolay yoldan değil, zorluklarla mücadele ederek elde etmek isterler; zorlandıkları düzeyde elde ettikleri yüksek başarı onlar için daha anlamlıdır. Üçüncüsü ise, bu başarıyı elde etmelerini sağlayacak pilotluk mesleğinin zorlu görevlerini ve özel taleplerini yerine getirirken, herhangi bir uyumsuzluk yaşamadan deneyimlerini pozitif bir şekilde elde etmelerini sağlayacak bir öz kimliğe sahip olma ihtiyaçlarıdır. Dolayısıyla Chidester ve arkadaşlarının (1991) belirttiği gibi, Shinar (1995) da yetkin pilotların başarı odaklı kişiler olduklarını, zorlu görevlerde yüksek başarı elde ederken aynı zamanda uyumlu, sıcak ve pozitif bir kişiliğe sahip olarak dışavurumcu özellikler taşıma ihtiyacı içinde olduklarını vurgulamıştır.

Öte yandan, kişilik teorileri ve modellerine bakıldığında Street ve Helton (1993), beş faktör modelinin pilot seçim ve eğitim araştırmaları için önemli bulgular sunduğuna dair birçok araştırmacının hem fikir olduğunu ortaya koymuşlardır. Fitzgibbons, Davis ve Schutte (2004), pilotların kişilik özelliklerini beş faktör modelinin boyutlarına göre ölçmek amacıyla pilotlara NEO P-R testi uygulamış, ölçüm sonucunda ise pilotların %60’ının düşük seviyede nörotisizme sahip olduklarını, %42’sinin yüksek oranda dışadönükken yalnızca %23’ü düşük oranda dışadönük olduklarını bulmuşlardır. Ayrıca pilotların %27’sinin deneyime açıklığı yüksekken %37’sinin düşük olduğu, %58’inin ise sorumluluk düzeyinin yüksek olduğunu ortaya koyulmuştur. Bu sonuçlara göre pilotların genel anlamda duygusal olarak dengeli bireyler oldukları, dışadönüklüğe yatkın oldukları ve sorumluluk düzeylerinin hayli yüksek olduğu çıkarımı yapılabilir. Benzer şekilde askeri pilotlar üzerine yapılan bir kişilik araştırmasında, bilişsel tarzlarına (uzamsal becerileri göz önünde bulundurulmuş) yönelik ölçüm puanı yüksek olan pilotların, nevrotiklik düzeyinin düşük olduğu bulunmuştur (Glicksohn ve Naor-Ziv, 2016). Kadın pilotların, erkek pilot ve pilot olmayan sivil kadınların kişilik özelliklerinden ne şekilde farklılaştığını NEO P-R kişilik envanteri kullanarak tespit etmeyi hedefleyen bir araştırmanın sonucunda ise; kadın pilotların genel popülasyondaki kadınlardan daha dışadönük, iddialı, heyecan arayan ve olumlu duygular ifade eden kişiler oldukları ortaya konmuştur. Deneyime açıklık seviyelerinin yüksek olduğu, bununla birlikte katı fikirli, gururlu, rekabetçi ve başarı odaklı olmaya meyilli oldukları tespit edilmiştir. Aynı zamanda stresle baş etmede daha yetenekli oldukları ve oldukça zor durumlarda sakin kalabildikleri gözlemlenmiştir (Chappalle ve ark. 2010).  Yine kadın pilotlar üzerine yapılan bir başka araştırmada, kadın pilotların erkek pilotlara kıyasla daha az deneyime açık oldukları fakat dışadönüklük, uyumluluk ve sorumluluk ölçümlerinde daha yüksek puanlar aldıkları bulunmuştur (King, McGlohn ve Retzlqff, 1997). Tüm bu bulgular göz önünde bulundurulduğunda pilotların genel anlamda duygusal olarak dengeli, rekabetçi ve başarı odaklı, sorumluluk sahibi, dışadönüklüğü ve uyumluluğu yüksek, deneyime açık bireyler olduklarını söylemek mümkündür.

Birçok araştırmanın bu konuda hem fikir olmasıyla pilotların kişilik yapılarının uçuş performansları üzerinde etkili olduğunu artık biliyoruz. Peki,  uçuş esnasında çeşitli krizler doğuran durumlarda pilotların hangi kişilik özelliklerinin ön planda olması, uçuş performanslarını olumlu ya da olumsuz yönde etkilemektedir? Bu soruya havacılıkta meydana gelen bir kaza örneği üzerinden bir sonraki havacılık psikolojisi yazısında cevap arayalım.

KAYNAKÇA
 
Chappelle, W. L. ve ark. (2010). “NEO PI-R normative personality data that distinguish US Air Force female pilots”. Military Psychology, 22(2): 158-175.
 
Chidester, T. ve ark. (1991). Pilot personality and crew coordination: Implications for training and selection. The International Journal of Aviation Psychology, 1, 25-44.
 
Fitzgibbons, A., Davis, D ve Schutte, P. C. (2004). Pilot Personality Profile Using the NEO-PI-R. NASA Langley Research Center, Hampton, Virginia.
 
Glicksohn, J. ve Naor-Ziv, R. (2016). “Personality profiling of pilots: traits and cognitive style”. International Journal of Personality Psychology, 2(1): 7-14.
 
Irani, F. (2008). The relationships among personality, stress, and situation awareness: The effect of situation awareness training. The Graduate Faculty of Auburn University, yayınlanmamış doktora tezi.
 
King, R. E. McGlohn S. E. & Retzlqff, P. D. (1997). “Female United States Air Force pilot personality: the new right stuff”. Military Medicine, 162(10): 695-697.
 
Ryckman, R. (1982). Theories of personality (2nd ed.). Monterey, CA: Brooks/Cole.
 
Shinar, Y. (1995). Personality as the key factor in the competence of a pilot. In R.S. Jensen (Ed.) Proceedings of the Eighth International Symposium on Aviation Psychology, pp. 1137-1141. Columbus, OH: The Ohio State University.
 
Street, D. ve Helton, K. (1993). The ‘right stuff’: Personality tests and the five factor model in landing craft air cushion crew training. In Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society 37th annual meeting, pp. 920-924.